Tương truyền, vào thời Hùng Vương thứ 18, vua Hùng Duệ Vương trị vì đất nước, ở vùng đất trong bãi bồi cửa sông Lâu ngày xưa (nay là làng Phú Dương, phường Phú Sơn) dân cư thưa thớt, nghề nông chưa phát triển, chủ yếu làm nghề chài lưới. Trong làng có một cô gái mồ côi cả cha lẫn mẹ, thường mò cua bắt ốc ven sông, được vợ chồng một ngư dân vùng bãi ngoài (nay thuộc huyện Nga Sơn) nhận về làm con nuôi.

Trong một lần về thăm quê cũ, nàng ra sông Lâu tắm, bỗng mây nổi, sóng cồn, một con Giao Long nổi lên quấn lấy nàng, sau đó nàng mang thai. Trong một đêm mưa gió, nàng sinh ra một cái bọc. Quá kinh hãi, nàng ôm cái bọc ấy thả xuống dòng sông Lâu. Cái bọc ấy nhiều lần trôi vào bè vó của một ông lão thuyền chài; thấy kỳ lạ, ông lão vớt lên lấy dao rạch, từ trong bọc chui ra 3 con Hoàng Xà (nửa rồng nửa rắn, mào đỏ, vẩy vàng) trong ánh hào quang tỏa ra chói lọi. Con lớn bơi thẳng vào bờ, rồi biến mất trong một cái giếng ven bờ sông Lâu. Hai con nhỏ bơi về phía cửa biển Thần Phù (thuộc Huyện Nga Sơn ngày nay).

Vào một đêm mưa to, gió lớn, sấm sét đùng đùng, dân trong vùng nghe âm vang tiếng nói khác thường từ cái giếng ven bờ sông Lâu: “Ta là Thái tử Long cung, được Vua cha sai lên giúp nước Nam đánh giặc”. Biết là có Thần linh hiển báo, hôm sau, các bô lão trong làng đến bên miệng giếng đắp một ụ đất cao, thắp hương, cầu nguyện; rồi kêu gọi nhân dân bỏ công sức, tiền của dựng một cái miếu thờ, gọi là miếu Thủy Thần để ngày ngày hương khói.

Khi giặc phương Bắc xâm lăng nước Nam, Vua Hùng Duệ Vương sai con rể là Sơn Tinh chỉ huy một đội quân đánh lui giặc trên bộ. Trên đường thủy, vì có nội gián chỉ đường, giặc tiến quân theo tám cửa biển đánh sâu vào đất liền, thế giặc rất mạnh nên quan quân thua trận rút dần từng bước. Vua Hùng Duệ Vương lập đàn cầu đảo, được Thiên Đình ứng báo: “Tại bãi trong cửa sông Lâu, có kỳ nhân có thể đánh tan thủy tặc”.Vua sai sứ giả về tìm, được dân làng đưa đến bên giếng Thần khấn cầu, Hoàng Xà hiện lên thành một chàng trai lực lưỡng khôi ngô tuấn tú nói với xứ giả, xin nhà vua cho 10 ngày để triệu hai em và tuyển đủ 10 tướng tài, chiêu mộ quân sĩ sẽ đánh tan giặc giữ.

Kỳ nhân Hoàng Xà dẫn đoàn thuyền tướng quân ra trận, nhanh chóng phá tan giặc trên cả tám cửa biển. Đất nước trở lại thanh bình, Vua Hùng Duệ Vương phong cho Thần Hoàng Xà là Vĩnh Công Đại Vương và có ý lưu lại cùng lo việc triều chính. Nhưng Vĩnh Công xin được về quê để dạy dân khai hoang, rửa mặn trồng lúa, chài lưới, trồng dâu, nuôi tằm dệt vải, đồng thời cắt cử các quan lớn đã từng theo Thần đi đánh giặc trấn giữ tám cửa biển nước Nam. Từ đó tám cửa biển nước Nam đều yên ổn, dân cư ngày càng đông đúc, trù phú.

Công đức của Vĩnh Công đối với dân làng Phú Dương rất lớn, Ngài sống gần gũi với dân như tình cha con, dạy bảo dân cấy lúa, trồng dâu, chăn tằm dệt vải, đánh bắt cá tôm. Dân Phú Dương cũng như cư dân ở vùng biển nước Nam, nhờ ân huệ của Ngài ngày càng no đủ, xóm làng sầm uất, cuộc sống bình yên, giàu có, rộn vang tiếng đàn, tiếng hát.

Rồi một hôm Vĩnh Công mời các vị hương lão trong làng Phú Dương đến dặn rằng: “Ta cùng các vị là dân lân hương ấp, ăn ở với nhau như tình ruột thịt, nghĩa như cha con; nay ta sắp phải vâng mệnh về chầu Vua cha Lạc Long quân, nếu có nhớ ta thì nhà ta ở đây là Miếu sở, ngày ta đi sẽ là ngày Giỗ”.

Tất cả hương lão nghe vậy đều nức nở, bùi ngùi. Bỗng trời đất tối sầm, sấm chớp giữ dội. Lát sau trời quang mây tạnh, các hương lão bàng hoàng chỉ còn thấy xiêm y của Vĩnh Công Đại Vương để lại. Hôm đó, nhằm vào ngày 25 tháng Tám năm Mậu Thìn. Dân làng dâng biểu về kinh: Vua Hùng Duệ Vương thương xót ban phong Thần hiệu: “Vĩnh Công Bát Hải Động Đình tôn Thần”, sai cấp tiền cho dân tổ chức táng tế chu đáo và sửa sang nơi ở của Thần thành Miếu điện, rồi lại hạ sắc miễn thuế cho dân lấy ân lộc ấy hàng năm mà hương khói. Dân làng Phú Dương tôn Thần Bát Hải Long Vương là Thành Hoàng của Làng để cầu mong được Thần phù hộ, độ trì, che chở.

Ngôi Miếu thiêng thờ Bát Hải Long Vương được xây dựng thành ngôi đền lớn vào khoảng những năm giữa thời Lê Trung Hưng (từ năm1633-1788). Được tôn tạo vào những năm đầu thời Nguyễn (từ năm1802- 1945). Ngôi đền tọa lạc trên đất làng Phú Dương, bên bờ sông Lâu thuộc tổng Trung Bạn, Huyện Tống Sơn, Trấn Thanh Hoa nay là khu phố 5 phường Phú Sơn, Thị xã Bỉm Sơn, tỉnh Thanh Hóa.

Trải qua thời gian, do chiến tranh và thiên tai tàn phá, vào những năm 80 một số người dân quanh vùng đã góp công của tôn tạo lại ngôi đền nhỏ trên nền móng cũ hướng ra sông Lâu, trong một không gian vừa thoáng đãng vừa thiêng liêng để hương khói phụng thờ.

Để đáp ứng đời sống tín ngưỡng và sinh hoạt văn hóa của nhân dân, trên cơ sở giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống theo luật di sản văn hóa, UBND xã Quang trung đã trình UBND Thị xã Bỉm Sơn có công văn đề nghị các cơ quan chuyên môn của tỉnh khảo sát di tích, lập hồ sơ khoa học trình cấp có thẩm quyền xem xét.

Đến năm 2009, Đền Bát Hải LongVương được UBND tỉnh Thanh hóa xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh tại quyết định số 3180/QĐ-UBND, ngày 19/8/2009.

Cùng với việc phát huy giá trị văn hóa tâm linh, công tác trùng tu tôn tạo đi tích cũng được cấp ủy, chính quyền đặc biệt quan tâm chú trọng; nhân dân trong và ngoài phường, các doanh nghiệp, quý khách thập phương phát tâm công đức đầu tư tôn tạo nhà hậu cung và khuôn viên Đền thờ trở nên khang trang, thoáng đãng, không chỉ phục vụ tín ngưỡng cho nhân dân trong vùng mà còn là một điểm danh lam thắng cảnh du lịch tâm linh cùng với các di tích thắng cảnh trên địa bàn thị xã Bỉm Sơn.

Để giữ gìn và phát huy giá trị của di tích đền thờ Bát Hải Long Vương, UBND phường Phú Sơn đã duy trì tổ chức lễ hội truyền thống hàng năm vào ngày 24, 25/8 âm lịch gồm phần lễ và phần hội, phần lễ thực hiện nghi lễ tế thần, lễ dâng hương trang nghiêm, hạ thủy thuyền rồng và múa lân mở hội. Phần hội gồm các trò chơi dân gian, hội diễn văn nghệ quần chúng kết hợp với các hoạt động VHTT của nhân dân trong toàn phường.

Bát nguyệt đáo phong vân thu đáo. Nhật kỵ lai hữu đạo tri ân.

Cũng vào những ngày này, nhân dân trong và ngoài địa bàn, con em địa phương đang học tập, công tác trên khắp mọi miền đất nước, cùng du khách thập phương tụ hội về đây để thành kính, tri ân, dâng hương, tiến lễ, hòa mình vào các trò chơi dân gian, các hoạt động VHVN - TDTT, và đã trở thành ngày hội truyền thống của phường Phú Sơn, thị xã Bỉm Sơn.

Nguyễn Mùi